Gabay sa Ortograpiyang Filipino
Dr. Jovy M. Peregrino
Direktor
Sentro ng Wikang Filipino
Unibersidad ng Pilipinas
Diliman, Lungsod Quezon
RASYONAL
Bahagi ng pagpapaunlad sa wika ang kodipikasyon nito.
Mahalaga ang estandardisasyon sa usaping teknikal at edukasyong pangwika.
Pagsunod sa pagbabago ng panahon at kahingian sa pagbabago ng wika.
Pagbawas sa kalituhan ng mga gumagamit ng wika.
Sa pagbabagong ito, naipakikita ang tamang paggamit ng Filipino sa iba’t ibang larang.
Mula sa maunlad na gabay sa ortograpiya, magagamit ng maluwag at tama ang Filipino sa iba’t ibang usapin
Filipino bilang wikang pambansa
Tagalog – 1935 ; Pilipino – 1959; filipino – 1986
- — Wika vs dayalek vs idyolek
- — Varayti ng filipino ( rehiyunal na varayti at panlipunang varayti-media, isports, relihiyon, etc)
- — Usapin sa ispeling
- — Kadikit nito ang usapin sa alpabetong Filipino.
- — Abakadang tagalog 1940 – 20 letra
- — 1976 – sinimulan ang serye ng mga pagbabago sa alpabetong Filipino sa pamamagitan ng “Mga Tuntunin sa Ortograpiyang Filipino” ng Surian ng wikang Pambansa.
Mula 20 letra naging 31 (c, ch, f, j,ll, enye, q,rr,v,x,z) at tinawag itong pinagyamang alpabeto
1987 – binago ang alpabeto nang ilabas ang “Alpabeto at Patnubay sa Ispeling ng Wikang Filipino” ng Linangan ng mga wika sa Pilipinas. Mula 31 naging 28. tinanggal ang mga digrapo o kambal-katinig na ch,ll,rr dahil may letrang c, h, l, r na. Puwede namang pagtambalin kung kailangan. At tinawag itong pinasimpleng alpabeto.
2001 – ipinalabas naman ng Komisyon sa Wikang Filipino ang “Revisyon sa Alfabeto at Patnubay sa Ispeling”
28 letra pa rin – may kontrobersiya dito ngunit ang malaking ambag nito ay ang paghahati ng gamit ng 8 bagong letra.
F,j,v,z, may ponemikong katangian o isang tunog lamang (faktor,forum, sabjek, volyum, varayti)
C,enye,q,x na may kinakatawang higit pa sa isang tunog
Ambag ng sentro ng wikang filipino ng UP :tinatalakay ngayon at hango sa pagtatasa sa kasaysayan ng wika. Base sa malawak na konsultasyon ang produkto nito at kasama pa ang mayamang karanasan ng mga editor, manunulat, at eksperto sa wika (Lupon ng NCLT).
Nagkaroon ng ilang komento ang SWF sa 2001 revisyon sa usapin ng konsistensi at lohikal na panghihiram sa ingles o kastila.
Estandardizacion naging estandardisasyon o istandardiseysiyon hindi istandardisasyon
Objetivo naging obhetibo o objectiv hindi obhektibo
Prioridad naging priyoridad o prayoriti hindi prayoridad
Sujetivo naging suhetibo o sabjektiv hindi subhektibo
Ang ganitong kalagayan ay nagpapakita sa realidad na malayo na sa kaalaman ng gumagamit ng wika ang kamalayang espanyol. Dahil dito malayang napagsasama ng gumagamit ang 2 wika.
Sandaan – 100 ; isang daan – one road
Dalawandaan – 200 ; dalawang daan – two roads
Bukang-bibig or bukambibig (p.19:1.39)
Kataling-puso o katalimpuso
Sangang-daan o sangandaan
Maliban sa “punongkahoy,” “hanapbuhay” na luma at kinagawiang walang gitling
Nagtatapos sa “ng” na pantig na inuulit – wala itong gitling (tungtong, dingding, tingting)
May iba naman na nagkaroon ng asimilasyon (bumbong, linlang, pampang)
Sa pag-uulit naman ng salita may gitling (barong-barong, pulong-pulong, bukong-bukong)
Hiram na salitang nilalapian tulad ng :
i-salvage ; i-delete ; mag-email ; mang-snatch ; nag-hot oil ; pang-cable ; pang-jogging; pang-recital
Makikita dito ang paghiwalay ng hiram na salita sa ating panlapi
Ngunit kapag ginawang pandiwa, hindi maiwasang lagyan ng gitlapi (dinelit, hinat-oyl, inimeyl) makikita dito ang ganap na pagpasok ng hiram na salita sa sistema ng ating pagsulat.
Pang-abay (adverb) na “din – rin,” “daw – raw”
Hiwaga raw ; berde rin ; madali raw ; bago rin ; kaakbay raw ; ikaw rin– lahat nagtatapos sa patinig o malapatinig na w/y
Kapag ang naunang salita ay nagtatapos sa pantig na ri, ra, raw, o ray, ang din o daw ay hindi magbabago
Maaari din ; pari daw ; sari-sari din ; para daw ; marahil magtataka kayo kung bakit may gitling ang sari-sari, dahil may salitang sari – species
Padamdam – uri ng pangungusap
Paramdam – pahiwatig
Madamdamin – puno ng damdamin
Maramdamin – naapektuhan ang damdamin/sensitive
Ano-ano hindi anu-ano (p.13:1.23)
Sino-sino hindi sinu-sino
Pito-pito hindi pitu-pito
Iba ang kaso ng paruparo/gamugamo dahil walang salitang paru or paro or gamu or gamo
Tandaan : haluhalo – pagkaing may kinaskas na yelo
Halo-halo ay magkakasama ang iba-iba
Salusalo – piging ; salo-salo – magkakasama
Makauunawa/makakaunawa
Makagagaling/makakagaling
Nakatutuwa/nakakatuwa
Nakaiinis/nakakainis
Parehong tama
Magba-brown-out/magbra-brown-out (p.18:1.37)
Magbo-blow-out/magblo-blow-out
Magko-clone/magklo-clone
Magdidribol/magdridribol
Magtatraysikel/magtratraysikel
Mapapansin na tinatanggal ang ikalawang katinig ng klaster.
Magsha-shampoo/magsa-shampoo
Magsha-shopping/magsa-shopping
Matsitsismis/matitsimis
Matsetsek/matetsek
Magtsotsokolate/magtotsokolate
Kapag digrapo isama pareho ang dalawang katinig dahil may iisang tunog naman ito
Magki-crystalize
Magda-dry-clean
Karaniwang inuulit ang tunog ng unang katinig
Mag-i-scan
Mag-iiskedyul
Mag-i-slow motion
Mag-i-snow
Mag-i-split
Mag-i-spray : maglagay ng “I” kapag nagsisimula sa “s”
Kung ang idinudugtong sa salitang ugat ay panlaping ga, pa, pala, pasa, taga, ma, maka, may, mapa, huwag nang gumamit ng gitling
Gamunggo; paloob; palautos; pasahimpapawid; tagaluto; makakaliwa; makatao; maysakit
Kapag pangalang pantangi ang salitang ugat gumamit ng gitling
Pa-Europa; pa-Luneta; taga-UP ; taga-Cebu; maka-Cory; maka-Nora
Mag-aklas/magaklas
Pang-ekonomiya/pangekonomiya
Pang-iisa/pangiisa
Mapang-uyam/mapanguyam
Mag-alis/magalis
Nag-isa/nagisa
Mahalaga dito ang gitling dahil may
De-kolor ; de-kahon; de-kampanilya; de-kalidad; de-gulong; de-motor
May gitling sa paggamit ng de.
Kay sigla hindi kay-sigla, kaysigla
Kay ganda hindi kay-ganda, kayganda
Kay husay hindi kay-husay
Kay galing hindi kay-galing
Ang “kay” ay pang-abay (adverb) at hindi panlapi katapat ito ng que sa espanyol, que barbaridad
Kapag ginamit ang pangmaramihang anyo ng pang-uri, maari nang tanggalin ang katagang “mga” sa tinutukoy na panggalan
Masisigla ang (mga)atleta sa palaro.
Matatalino ang (mga)mag-aaral sa UP.
Mapupula ang (mga) pisngi ng kabataan.
Pero kapag pandiwa dapat may mga
Naggagandahan ang mga babae.
Sina Marcos = ang mga Marcos = ang mga kasapi ng pamilya marcos
Ang mga painting/ang paintings hindi ang mga paintings
Ang mga computer/ang computers hindi ang mga computers
Mga lalaki/tatlong lalaki/kalalakihan hindi tatlong kalalakihan o mga kalalakihan
Mga babae/pitong babae/kababaihan hindi pitong kababaihan o mga kababaihan
Pang-akademya/akademiko hindi pang-akademiko
Pangkultura/kultural hindi pangkultural
Pampolitika/politikal hindi pampolitikal
Pang-agrikultura/agrikultural hindi pang-agrikultural
Kapag ginamit naman ang numerikal :
Isulat ang salitang isa hanggang siyam, 10 na kapag ten.
Isang bata; apat na lalaki; pitong lalawigan; 10 probinsiya
Tatlo sa 25 mag-aaral ang nakapasa sa bar exams. – walang “na” pagkatapos ng 25
Tatlo sa 26 na mag-aaral ang nakapasa sa bar exams. – may “na” dahil nagtatapos sa katinig
Isulat ang ngalan ng numero kapag ginamit sa simula ng pangungusap
Kulang ng asin ang recipe – walang asin
Kulang sa asin ang recipe – dagdagan ng asin
Mga salitang hiram sa espanyol :
Estilo/istilo (p.45:3.16)
Estasyon/istasyon
Estudyante/istudyante
Estadistika/istadistika
Espiritu/ispiritu
Espesyal/ispesyal
Estrikto/istrikto
Eskandalo/iskandalo
Estruktura/istruktura
Estorbo/istorbo
Desgrasya/disgrasya
Pero tama ang diskriminasyon (discriminacion) at hindi descriminasyon.
Disposisyon (disposicion) hindi desposisyon
Distribusyon(distribucion) hindi destribusyon
Iskiyerda (isquierda) hindi eskiyerda
Dito makikita na nagkakaroon ng laya ang gumagamit na bigkasin ang salita kahit hindi niya alam ang pinagmulan kaya nagkakaroon ito ng bagong ispeling ayon sa pagkaunawa at gamit ng gumagamit.
Politika hindi pulitika(p.46:3.17)
Opisina/upisina
Kombinasyon/kumbinasyon
Tradisyonal/tradisyunal
Kompleto/kumpleto
Tornilyo/turnilyo
Kompetisyon/kumpetisyon
Kompetensiya/kumpetensiya
Kompanya/kumpanya
Kontrata hindi kuntrata
Komersiyal/kumersiyal
Kompone/kumpuni
Komedya/kumedya
Koryente/kuryente
Opisyal/upisyal
Nasyonal/nasyunal
Maaring nasanay tayo sa ikalawa.
May ibang paliwanag pa sa p.46:3.18)
Konsistensi – barayti/varayti bolyum/volyum,
Sa usaping digrapo, pinapalitan ng “k” ang “ct” (abstrak, adik, impak, korek) (p.58:3.31)
Sa unahan ng pangungusap gamitin ang salita sa numero at huwag ang numerikong simbolo (dalawampu’t walong titik ang bumubuo sa alpabetong Filipino.)(p.62:4.2)
Kapag serye naman ng numero mas mainam gamitin ang numeriko (ang edad ng kanyang mga anak ay 27, 24, 44, at 3.
Daglat ng titulo ang gamitin kung buo ang pangalan (Hen. Emilio Aguinaldo)(64:4.9)
Buo ang titulo kung apelyido lang (Heneral Aguinaldo)
Maka +pangalang pantangi, dapat may gitling
Maka-Filipino; maka-Rizal; maka-Bonifacio
May gitling din sa petsa at oras
Ika-3 ng hapon; ika-25 kaarawan ; ala-1/ala-una ; alas-2/alas-dos
Katwiran – reason – ikinatwiran
Katuwiran – straightness -
Kaganapan – ganap – nagaganap – KA………….AN
Kailan ginagamit ang DI at HINDI?
DI – kapag sinusundan ng pang-uri (di maganda)
HINDI – kapag hindi sinusundan ng pang-uri ( hindi ako, hindi tatakbo, hindi bukas, hindi talaga)
Panatilihin ang orihinal na anyo ng mga salitang mula sa ibang katutubong wika sa Pilipinas (vakul- ivatan word, panakip sa ulo, payyo/payew – ifugao na salita na palayaw ng ifugao, bananu – hudhud na salita para sa hagdan-hagdang palayan)
Panatilihin din ang orihinal na anyo ng mga hiram na salita mula sa mga banyagang wika ( status quo, pizza pie, bouquet, samurai, french fries)
Ang daglat sa araw at buwan ay laging unag tatlong letra (Ene., Peb., Mar., Abr., Mayo., Hun., Hul., Ago.,)
dapat tandaan na ang estandardisasyon ng wika ay dapat magmula sa gumagamit nito kaalinsabaya ang kakayahan ng lahat na umunawa sa katamaan ng paggamit ng salita.
Paglalagom:
Buhay ang wika. Patuloy itong nagbabago. May mga pagkakataon na ang wika ay iba sa kayarian sa gamit nito sa lipunan. Iba ang kayariang pangwika sa gamit ng wika. May mga pagkakataong hindi umaangkop ang kayarian sa gamit. Halimbawa : siya-pantao at pambagay
— Iangat ang kalidad ng wika sa pamamagitan ng pagsasaayos ng mga gamit nito.
Sanggunian :
Zafra, Galileo, S., et.al., Gabay sa
KWF, Gabay sa Ortograpiyang Filipino., Komisyon sa Wikang Filipino : manila, 2009.
